"Атбекет - адвокат". Қазақ тіліне қай тілден көп сөз енген?

Қазақ тіліне әр кезеңде түрлі тілден сөздер еніп отырған. Оның ішінде араб, парсы, орыс тілдері бар. Лексиколог Айгүл Әмірбекова Tengrinews.kz тілшісіне қазақ тіліндегі кірме сөздер туралы айтып берді.

Маманның айтуынша, қазақ тіліне ең алдымен араб және парсы тілдерінен діни, мәдени, оқу-ағарту саласындағы сөздер ене бастаған және олардың саны қазіргі кезеңде де артып келеді.

"Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінен және орыс тілі арқылы Еуропа тілдерінен енген сөздер легі ағылып, сөздік құрамның салмағын едәуір арттырды. Араб және парсы тілдерінен енген кірме сөздерді зерттеген Е. Бекмұхаметов, Л. Рүстемов, Н. Оңдасынов секілді ғалымдардың саралауы бойынша кірме сөздер қазақ сөздік қорының 15 пайызы болады. Қазір бұл көрсеткіш әлденешеге өскенін байқап келеміз. Себебі Тәуелсіздік алғалы бері өркендеу, даму, ғылыми-техникалық прогресс үдерісінде кірме және шеттілдік сөздердің енуі - заңды құбылыс", - дейді ол.

Фото: pixabay.com 

Маманның сөзінше, Қазан төңкерісіне дейін енген кірме сөздер қазақтың төл тілдік болмысына әбден икемделіп сіңіскен. Ал қазіргі кірме және шеттілдік сөздердің түпнұсқалық тұрпаты сақталып қалады. Лексиколог шеттілдік сөздерді қазақ тіліне икемдеген дұрыс деп санайтынын айтты. 

"Себебі типологиясы да, генеологиясы да басқа тілдерден енетін сөздерді сөйлем ішінде грамматикалық құрылымға салу қиын болады. Мәселен, ағылшын тілінде француз, неміс тілдерінен енген сөз өте көп. Тіпті, ағылшынның тілдік қорында таза ағылшын сөздері - 30 пайыз ғана. Сол сияқты немістің сөздік қорында ағылшын сөздері басымдыққа ие. Бірақ олардың тілі жұтаңдап, қолданыстан шығып қалған емес, керісінше халықаралық тілдер рейтингінде жоғары тұр. Ең бастысы олар кірме сөзді грамматикасына сай икемдеп алады", - деп мысал келтірді маман. 

Фото: pixabay.com 

Айгүл Әмірбекованың сөзінше, қазақ тіліне енген кірме сөздерді бұрын төрт топқа жіктеп қарастыратын: араб, парсы, моңғол, орыс тілі және орыс тілі арқылы енген Еуропа сөздері. Сондай-ақ орыс тілінен енген сөздерді екі кезеңге: Қазан төңкерісіне дейінгі кезең және Қазан төңкерісінен кейінгі кезең деп жіктеп қарастыру бар. 

"Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде өзге тілдің дыбысына қазақ халқының артикуляциялық тұрғыдан бейімделіп айта алмауынан бірқатар сөздер әдемі икемделіп енді. Мысалы: атбекет (адвокат); бөкебай (пуховое); самаурын (самовар); болыс (волость); уез (уезд) және т.б. Қазіргі таңда кірме және шеттілдік сөздердің қазақтың сөздік қорына ену тарихын қайта қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып, қарқынды зерттеліп жатыр. Бүгінгі таңда аталмыш тізімнің қасына қытай тілінен енген кірмелердің қосылары анық болып тұр", - дейді маман.

Лексикологтың айтуынша, қазақ тіліне енген кірме сөздердің нақты санын айту сөздікке тіркелген сөздердің статистикасымен ғана өлшеніп отырады. Мәселен, 1977 жылы жарық көрген Е. Бекмұхаметовтің "Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздігінде" шамамен 1 350 сөз тіркелген.

"Ал 1982 жылғы Л. Рүстемовтің "Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздігінде" де осы сөздер тіркелген. 1984 жылы жарияланған Н. Оңдасыновтың "Араб-парсы сөздігінде" шамамен 3000-нан аса сөз қамтылған. 2017 жылғы Г.Мамырбекова, А.Сейтбекованың "Қазақ тіліндегі араб,парсы сөздерінің түсіндірме сөздігінд" 3 562 сөз бен 193 сөз тіркесі тіркелгені белгілі. Ал 2019 жылы  Ш. Құрманбайұлының басшылығымен жарық көрген "Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігінде" 9 мыңға жуық сөз тіркелгені анық болды. 15 томдық қазақ әдеби тілінің сөздігі 166 мың сөзден тұрады, демек, кірме сөздер ауқымы оның 6 пайызына ғана ие деген сөз. Бұл тек араб және парсы сөздерінің пайыздық көрсеткіші болуы мүмкін. Нақты санын айту үшін жіті зерттеу қажет", - дейді ол.

Фото tilalemi.kz сайтынан

Айгүл Әмірбекова қазақ тіліне араб-парсы, орыс тілдерінен бөлек, көне грек тілінен де көп сөз енгенін айтады.

"Олар да орыс тілі арқылы ғылым мен техниканың даму ағымында енген болатын. Мысалы: анализ, бактерия, залог, йод, калейдоскоп, симметрия, теория, хореография, демократия, поэт, поэзия, симфония, комедия, трагедия, синтез, космос, ипподром, программа, стадион, эпоха, эхо және т.б сөздер оқу-ағарту жүйесімен тілімізге енді. Керісінше қазақ тілі бұл сөздердің бірқатарын ана тілімізге аударып, қолданысқа енгізді. Мысалы "школа" - грек сөзі. Ал біз араб тіліндегі нұсқасын таңдап алдық ("мәктәб"). Орыс тілі грек тіліндегі түпнұсқаны өз грамматикасына икемдеп енгізді. Ағылшын тілі де (school) икемдеп алды. Космос - ғарыш, поэт - ақын, эпоха - дәуір деп араб-парсы нұсқасын қабылдағанымыз осы тұста байқалады. Демек, заманында қай тіл ғылым тілі болса, сол тілдің сөздік қоры өзге тілдерге дағдылы түрде енетін болған. Қазір де солай", - деді маман. 

Спикердің айтуынша, 1990-жылдары Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында академик Р. Сыздықтың басқаруымен профессорлар Н. Уәли, Айман Алдаштың зерттеуімен "Қазақ тіліндегі жаңа қолданыстар" атты неологизмдер сөздігі шығып тұрған. Сонда мүмкіндігінше шеттілдік сөздердің аударылған балама атаулары берілетін.

"Араға 10 жыл салып, сол сөздікте берілген "тосынсый" (сюрприз); "әнұран" (гимн); "жолсерік" (проводник), т.б атаулары қолданыс жиілігін арттырды. Кейін 2010 жылдан бастап профессор Ш.Құрманбайұлының "Жаңа атаулар мен қолданыстар" кітабында БАҚ тілінде, яғни халық тілінде ұсынылған балама атаулар көрініс тапты. Нәтижесінде тіскебасар (закуска); тоқбасар (десерт); аспашам (люстра), т.б атаулары теледидар жарнамасы арқылы жалпыхалықтық қолданыс қарқынын арттырды. Байқағанымыздай кірме және шеттілдік сөздерді барынша ана тілімізге аударып, мейлінше лайық болатын балама тауып, қолданысқа енгізудің жолын табу қажет", - дейді лексиколог. 

Маман қазақтың сөздік қорын барлық ғылым саласы бойынша байытып, кез келген кәсіби қызметте қазақ тілінің әлеуетін заманауи даму ағынына сай ілестіру қажет екенін айтты.

Хайп, фидбэк, фандом. Жаңа сөздер енген сөздік қашан шығады

Қазақ тіліне "хана" қайдан келген

"Туған күн" бе әлде "туылған күн" бе? Тіл маманы түсіндірді

Филолог қазақ тіліне керегі жоқ екі әріпті айтты