21 ноября 2018 | 10:46

Қазақтың ұмытылған дәстүрлері: Көңіл шай

Сандуғаш Сұлтан Корреспондент

Tengrinews.kz "Қазақтың ұмытылған дәстүрлері" атты мақалалар топтамасын қолға алған болатын. Бұл жолғы дәстүр - Көңіл шай.

Tengrinews.kz "Қазақтың ұмытылған дәстүрлері" атты мақалалар топтамасын қолға алған болатын. Бұл жолғы дәстүр - Көңіл шай.

Ертеде қазақ халқы үшін шай беру дәстүрі ерекше мәнге ие болған және шай берудің бірқатар түрі болыпты. Бұл туралы марқұм этнограф-жазушы Сейіт Кенжеахметұлы "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" атты кітабында жазған. Негізі қазақтардың шай беру дәстүрінің кейбір түрі еліміздің кей өңірлерінде қазір де бар, алайда олардың мән-мағынасы мен мақсаты туралы білетіндер аз.

Көңіл шай

Адам өмірінде қуанышты да, қайғылы да жайлар болады. Басына іс түскенде, тұрмыста кездесетін қиын жағдайда, ренішті, күйінішті кездерде адамдар бір-біріне көңіл білдіріп, қиыншылыққа ортақтасып, ақыл-кеңес береді. Ашулы сәтте басу айтады. Міне, осындай кездерде ауылы аралас ағайын-туыс көңіл білдіріп, дастарқан жайған. Аталған жағдайларда жайылған дастарқан "көңіл шай" деп аталған.

Осы жерде көңіл білдіру мен көңіл айтудың арасын ажырата білу керек. Көңіл білдіру жоғарыдағыдай. Ал көңіл айту - қазалы жағдайда қолданылатын ғұрып.

© e-history.kz

Күзем шай

Ертеде қазақтар істің басталар сәтінде де, ол аяқталған соң да оны атаусыз, ескерусіз қалдырмаған. Мысалы, күзем алынып болған соң, әр үй бір-бірін шайға шақырып, көңілді кеш өткізген. Оның аты "күзем шай". Малды ауыл осы дәстүрді жалғастыра түссе, бұл да жастарды еңбекке тәрбиелеудің бір көрінісі болар еді.

Келін қолынан шай ішу

Келін түсіргеннен кейін тойға келгендер тарқап, үй иелері оңаша қалған кезде жақындар келін қолынан шай ішуге жиналады. Келгендерге келін қолынан әзірленген дастарқан жайылып, келін шай құяды.

Бұл дәстүрдің екі мағынасы бар. Біріншіден, келіннің үй шаруасына, дастарқан берекесіне ыңғайын байқау. Жас келін мұндайда кесені сылдырлатпай, баппен шай құя отырып, өзін танытады, шеберлігін, ыңғайын байқатады. Екіншіден, келін қолынан ене шалқып, ата шалқайып отырып қызыл күрең шай ішу - бір үлкен жетістік, қуаныш. "Біздің бала ержетіп, келін түсірді, ата-ене атандық, қолымыз ұзарды", - деп мақтанады, өзгелер алдында бедел, мәртебеге ие болады.

Келін болып түсіп, ата-ене алдында шай құйып отырған жалғыз қызын көріп, бір құдағи:

Шай құйып қызым сызылды-ай,

Көңілім қатты бұзылды-ай.

Құдағи отыр қайқиып,

Құдам отыр шалқиып, - деп көзіне жас алған екен.

Сөйтіп, келін түсіру тойының аяғы оның қолынан шай ішумен аяқталып, жас адам осы үйдің өз адамының бірі қатарында өмірге араласып кетеді.

© nazaccent.ru

Mazhab.kz порталы Сейіт Кенжеахметұлының "Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары" атты кітабынан қазақтың шай беру дәстүрінің тағы бірнеше түрін келтірді.

Тәтті шай

Кейде ата-ананың келісімінсіз, қызды алып қашып үйленетін кездер де болады. Мұндай жағдайда жігіт жағынан құдалардың аяғына жығылуға, яғни, кешірім сұрап, келісімге төрт-бес адам барады. Олар арғы-бергі жақтан сөз қозғап, ата-бабалардың салған жолы деп дәлелдеп, қыздың ата-анасы мен туысқандарының бетін бері қаратып, жігіттің ауылына шақыратын болған, оларға кең дастарқан жайған. Бұл рәсім "тәтті шай" деп аталады. Демек, бұл атына сай, құда-құдағилардың танысу, білісу, келісім, ынтымақ шайы. Мұнда жақсы тілектер айтылып, алдағы той жайы әңгіме болады. Тәтті шай ренжіскен адамдарды татуластыруға беріледі.

Бейсенбі, жұма шай

Бейсенбі, жұма шайлары бір отбасының адамы қайтыс болғанда осы күндерде аруаққа бағышталып жайылатын дастарқан. Бұған жақын туған-туыстар, жанашыр адамдар келеді, дұға оқылады. Марқұмның жақсы істері мен мінез-құлықтары да айтылады. Көңіл айтуға кешіккен адамдар да осы күндері келуге тырысқан.

Шашу шай

Қазақ әр науқандық шаруашылық кезінде немесе жаңа іс басында бас қосып, үй иесі осындай атпен аталатын қазан асады, шай дайындайды. Мұндай шашулар сиыр бұзаулап, уыз пісірілгенде, малға ен салғанда, қой қырқымы, жылқы күземі аяқталғанда және тағы да басқа науқандық шаралар кезінде жасалған.

Айта кетейік, Сейіт Кенжеахметұлы 1939 жылы 12 қаңтарда Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Қызбел аймағындағы "Сарықопа" деген жерде дүниеге келген журналист, этнограф-жазушы. Ол 2011 жылы қайтыс болған. Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасымен, "Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен марапатталған. ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, ҚР білім саласының құрметті қызметкері, Арқалық, Торғай қалаларының құрметті азаматы. Сейіт Кенжеахметұлы қазақтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын кеңінен зерттеп, көптеген еңбек қалдырған.

Оқи отырыңыз:

Қазақтың ұмытылған дәстүрлері: Өңір салу

Қазақтың ұмытылған дәстүрлері: Қынаменде

Қазақтың ұмытылған дәстүрлері: Тәжім ету

Утраты культура История

Вопрос от автора

Что вы об этом думаете?