Қандысай. Айтылмаған ақиқаттың беті қалай ашылды

31 мамыр - Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Алматының маңындағы Боралдай елді мекенінде саяси қуғын-сүргін құрбандарының құрметіне Қандысай белгітасы қойылған. Тengrinews.kz тілшісі тарихшы мамандардан бұл жердің тарихы жайлы сұрап-білді.

Қазақстан саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар қауымдастығының төрағасы Жұмабек Ашуұлының айтуынша, 1938 жылдың 25 ақпанында Алматыда 39 адам атылып, денелері Боралдайдағы сайлардың біріне тасталған. Олардың ішінде ҚазЦИК-тің төрағасы болған Ұзақбай Құлымбетов, профессор Құдайберген Жұбанов, мемлекет қайраткері Темірбек Жүргеновтер бар.

Олар еліміздің саяси-әлеуметтік өміріне белсенді атсалысып, халқы үшін аянбай еңбек еткен. Алайда ақтаңдақ жылдары "халық жауы" деген жаламен атылған болатын. Құдайберген Жұбанов қазақ тілін дамыту үшін түрлі еңбектер жазған. 1935 жылы Қазақстан КСР ОАК-нің мүшесі, Қазақстанның мәдениет қызметкерлері съезін ұйымдастыру комитетінің төрағасы болған. Ал Жүргенов Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары болып, өзінің ұлттық мәдениет пен өнер саласын дамытуға тырысқан. "Халық жауы" атанбас бұрын КСРО Жоғарғы Кеңесіне депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылған болатын.

Ал Ұзақбай Құлымбетов ҚазЦИК-тің төрағасы болып тұрғанда елге елеулі еңбек сіңірген. Түрксіб теміржол құрылысының салынуына, екі жылдық мұғалімдер институтының алты облыста ашылуына тікелей араласқан. Астананы Қызылордадан Алматыға ауыстыру жөніндегі комиссияның төрағасы болған. Ол Голощекиннің ауылды басқару әдістеріне де қарсы шығып, КарЛАГ, АЛЖИР сияқты лагерьлердің Қазақстан жерінде болуына да қарсылығын білдірген. Бүгінде тарихи тұлғаны насихаттау жұмыстары жүріп жатыр. Мысалы, биыл мамырда Қазақстанның премьер-министрі Асқар Маминнің қаулысымен Ақтөбедегі №62 орта мектебіне Ұзақбай Құлымбетовтің есімі берілген болатын.  

Репрессия құрбандарының мүрдесі табылып, сол жерге белгітас қойылуына кезінде олардың денесін сайға тасыған шопырдың сөзі ықпал болған.

"Сол кезде атылғандардың денесін алып барған шопыр өлер алдында өзінің ұлына тапсырады. "Сол уақытта атылған адамдарды менің көлігіммен Боралдайдың түбіндегі бір сайға көмді" деп айтады. Кейін сол жерден саяжай сатып алғандар жер қазып жүргенде адам бассүйектері шыға бастайды. Сөйтіп, 1989 жылы репрессия құрбандарын ақтай бастады, сол кезде жаңағы шопырдың баласы келіп қауымдастығымыздың төрағасы Бекболат Мұстафинге айтады. Осылайша, сол жерді тауып, белгітас қойылды", - дейді Жұмабек Ашуұлы. Қауымдастық төрағасы енді Қандысайда ескерткіш қою мәселесін көтеруге ниет білдіріп отыр.

Тарихшы Бекарыстан Мырзабай Қандысайдың тарихы жайлы басқа нұсқаны келтіреді. 

"1938 жылы 21 наурызда түнгі уақытта Алматыда 19 адам атылған. Бұл ақпарат келесі күні "Социалды Алматы" газетіне шыққан. Ол кезде Алматы облыстық партия комитеті мен қалалық комитетін Шақпақ Артықбаев деген кісі басқарған. Кейін репрессия құрбаны болып, 18 жылға түрмеге қамалған. Артықбаев таңертең шығатын газетке 21 наурызда кешке қол қойған. Сол газетте "Ұзақбай Құлымбетов бастаған национал-фашистерге халықтың әділ үкімі - ату жазасы орындалды" деп жазылған. 19 адамның тізімі де берілген. Ішінде Құлымбетовтен бөлек, Темірбек Жүргенов, Нығмет Сырғабеков, Жанайдар Сәдуақасов және тағы басқалары болған", - дейді тарихшы.

Сөйтіп, 21 наурызда түнде Шақпақ Артықбаевтың шопыры Айтжанды НКВД адамдары алып кеткен. Содан 19 адамды жертөледе атып, қапшыққа салып, кейін Айтжанның өзіне бұл кісілердің адам екенін білдіртпей, "жан-жаңғыңа қарама" деп, көлігіне салып жіберген. Шопыр қапшықтағы адамдарды Боралдайдағы Қандысайға апарып, түсіріп кеткен. Келесі күні Айтжан жұмыста жоқ. Әрі-бері іздейді. Үйінде де, жұмыста да таба алмайды. Сөйтіп, 25 наурызда бір келеді. Түрі бозарып кеткен. Артықбаев сұраса, шопыр арызын беріп, жұмыстан шығамын депті. Не болғанын айта алмаймын дейді. "Жөніңді айтпасаң, шығармаймын" деп Артықбаев та сонда қоймаған. Сол кезде шопыр өзінің түнімен қапшықта адам тасығанын біліп қойғанын жайып салады. Сол кезде Шақпақ Артықбаев шопырынан адамды лақтырып тастаған жерін көрсет деп сұрайды. Сөйтіп, екеуі өтірік іссапар толтырып, кешке қарай кетіп қалады. Қандысайға барған соң Артықбаев қолына тас алып, белгі ретінде сол жерге қойып кетеді. Айтжан сол бетімен Қытайға кетіп қалады. Бірнеше күннен соң Шақпақ Артықбаев та халық жауы болып сотталып кетеді", - деп әңгімеледі Бекарыстан Мырзабай.

Оның айтуынша, 18 жыл түрмеде отырған соң, 60-жылдардың ортасында Сүлеймен Есқараевтың (ол да 21 наурызда түнде атылған) баласы Марат Есқараевпен кездесіп, бұл сұмдықты баяндап берген.

"Марат, әкеңнің жатқан жерін" білемін деп айтады. Сол кезде Қызылордадан топырақ алдырып, Марат Есқараев барады. Онымен бірге Дәмеш Ермекова, Шолпан Байтұрсынова, Бейбіт Қойшыбаев секілді бір топ адам еріп барады. Бұл 1989 жылы болатын. Кейін Құлымбетовтің жатқан жеріне топырақ саламыз деп Ырғыздан топырақ алынды. Қандысай белгітасы солай қойылған", - дейді тарихшы.

Оқи отырыңыз: 

Қандысайдың құпиясы немесе 19 комиссардың бірі Ұзақбай Құлымбетов қазаққа қандай еңбек сіңірді?

Тарихты арашалау. Репрессияның құрбаны Ұзақбай Құлымбетов жайлы не білеміз?